اصول ایمنی در آزمایشگاه‌ها
اصول ایمنی در آزمایشگاه‌ها
اصول ایمنی در آزمایشگاه‌ها
*حامد فلاحی، دانشجوی کارشناسی پیوسته مهندسی بهداشت حرفه‌ای، دانشگاه علوم پزشکی ایلام
**فرهاد فراستی: عضو هیئت علمی گروه بهداشت حرفه‌ای دانشگاه علوم پزشکی ایلام
***محمدمهدی اصولی، دانشجوی کارشناسی پیوسته مهندسی بهداشت حرفه‌ای، دانشگاه علوم پزشکی ایلام
E-mail:kalhoregharb@gmail.com
E-mail: farasaty_64@yahoo.com
چکیده:
گستردگی و پیشرفت‌های علم و توسعه صنایع مختلف و نیز استفاده از مواد شیمیایی گوناگون انسان‌ها را در معرض عوامل مختلف حادثه‌ساز قرار داده و موجب شده که موضوع پیشگیری از حوادث محیط کار بیش از پیش اهمیت یابد. یکی از مکان‌هایی که احتمال بروز این حوادث به دلیل مواجهه با مواد شیمیایی متعدد و فرآورده‌های خونی و میان‌بافتی و عدم رعایت اصول ایمنی، بسیار بالاست، آزمایشگاه‌ها می‌باشد. اولین و مهم‌ترین موضوع در آزمایشگاه‌ها، رعایت اصول ایمنی و حفظ سلامت افراد است. بایستی متذکر شد که همه مواد شیمیایی سمی و مضر هستند و تنها مقدار مصرف آنها با هم تفاوت دارد. در هنگام انجام آزمایش بر روی مواد شیمیایی و بافتی، ضمن توجه به این نکته، باید از سایر خطرات احتمالی که امنیت و سلامتی را تهدید می‌کند، نیز آگاهی داشت. در آزمایشگاه‌ها انواع عوامل بیماری‌زای بیولوژیکی با منشأ خونی و یا مایعات بدن و نیز خطراتی مانند مواد عفونی، مواد رادیواکتیو، موادشیمیایی، جریان الکتریکی، وسایل مکانیکی، مواد آتش‌زا، مواد سرطان‌زا، پسماندهای خطرناک و… وجود دارند که در صورت عدم رعایت صحیح اصول ایمنی می‌توانند سلامت کارکنان آزمایشگاه را از طرق متعددی مانند ترشح و پاشیدن مواد، بلع و تنفس، تماس مستقیم با مخاط (چشم، بینی و دهان) و یا پوست، بریدگی در اثر وسایل تیز و برنده و نیز وسایل شکسته شیشه‌ای، ایجاد جراحت بدلیل فرو رفتن سوزن در پوست، برداشتن مایعات با پی‌پت بوسیله دهان و نیز ایجاد خراش توسط حیوانات آزمایشگاهی، تهدید کنند. همچنین در طراحی فضای آزمایشگاه‌ها نیز بایستی اصول ایمنی را در مواردی مانند وسعت کاری و یا به عبارتی فضای کاری استاندارد موردنیاز، تعیین تعداد و ابعاد تجهیزات، طراحی سیستم‌های روشنایی مطلوب، طراحی سیستم تهویه مطبوع متناسب و نیز نیروی کار مورد نیاز بکار گرفت تا یک محیط کاری ایمن در ارتباط با محیط‌های اداری و عمومی ایجاد شود که خطر سرایت عوامل بیماری‌زا را به اجتماع محدود کند، بنابراین اجرای برنامه ایمنی در آزمایشگاه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌گردد. در نتیجه در این مقاله بر آن شدیم تا به جمع‌آوری اطلاعات مفیدی در این زمینه برای افزایش سطح آگاهی کارکنان آزمایشگاه‌ها و پیشگیری از بروز قسمت عمده‌ای از خطرات بپردازیم. امید است مطالب ارائه شده بتواند سطح ایمنی افراد شاغل در آزمایشگاه‌ها را به حد مطلوبی افزایش دهد.
کلمات کلیدی: اصول ایمنی، عوامل خطرزا، کارکنان، آزمایشگاه
مقدمه:
در جهان امروز که به قرن فناوری‌های پیشرفته علمی و صنعتی و سرعت تبادل اطلاعات شهرت یافته است، مسائل ایمنی و پیشگیری و حفظ و ارتقاء سلامت انسان‌ها که مهم‌ترین منابع هر سازمان می‌باشد، در مقابل حوادث و آسیب‌ها مورد توجه سازمان‌های بین‌المللی بهداشت قرار گرفته است. با توجه به نگرش و آمار مربوط به حوادث ناشی از کار، استفاده از مواد شیمیایی سالانه جان هزاران هزار انسان را به‌خطر انداخته و یکی از عمده‌ترین علل این مسئله ناشی از عدم رعایت مقررات ایمنی و بهداشتی در آزمایشگاه‌ها می‌باشد.
بطور کلی استانداردسازي وايمني كاردرآزمايشگاه که آن‌را به اختصار [1]GLP می‌نامندتوسطFDA[2] طراحي شده است که در سال 1978 همه شرکت‌های تولیدی خصوصاً دارویی و غذایی موظف به اجرای آن در همه آزمايشگاه‌هاي خودشدند.ضرورت طراحي واستفاده ازاصول GLP به اوايل دهه1970بازمي‌گردد. GLP دربرگيرنده اصولي به منظورطراحي،اجرا،مشاهده،گزارش و ثبت و بايگاني مطالعات آزمايشگاهي مي‌باشد. مي‌توان گفت كه استفادهازاصولGLP باعث افزايش كيفيت دركليه شرايط ومراحل پردازش تحقيقات مي‌شود. به‌طور كلي اصولGLP به‌صورت مجموعه‌اي ازشاخص‌هاومعيارها تعريف شده است كه با انجام آنهاكيفيت، اعتبار ودرستي آزمايشگاه و درستي وقابل كنترل بودن نتايج و استنباطات تضمين مي‌شود.
اولین و مهم‌ترین موضوع در آزمایشگاه، رعایت اصول ایمنی و حفظ سلامت کارکنان این محیط است. رعايت ايمني وحفاظت در كار با مواد شيميايي و تجهيزات آزمايشگاهي ،صرفاًحين انجام كار و استفاده مستقيم نيست. تمامي افرادي كه درپروسه فرآوري مواداوليه هر ماده شيميايي، بسته‌بندي و نقل و انتقال و درنهايت استفاده آن درمقياس آزمايشگاهي تاصنعتي فعاليت دارند،به نحوي ملزم به رعايت اصول ايمني هستند.
همانگونه که می‌دانیم همه مواد شیمیایی سمی و مضر هستند و تنها مقدار مصرف این مواد است که سمی بودن یا نبودن آنها را تعیین می‌کند (با این تعریف، آب نیز یک سم است اگر زیاد مصرف شود). در نتیجه برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌هایی برای بالا بردن سطح آگاهی کارکنان آزمایشگاه‌ها می‌تواند قدم مؤثری در جهت کاهش خطر در کار با مواد شیمیایی باشد. بنابراین اولین گام مهم برای انجام فعالیت‌های آزمایشگاهی، آشنا نمودن فراگیر کارکنان این محیط‌ها با اصول ایمنی و مقررات کار در آزمایشگاه است.
اهمیت ایمنی در آزمایشگاه‌ها از زاویای گوناگونی قابل بررسی است، زیرا آزمایشگاه مکانی حساس برای بروز حوادث است که با بکار بردن کنترل‌های بهداشتی، کنترل عفونت‌ها و تدابیر اصول ایمنی این حوادث قابل پیشگیری هستند. به همین دلیل وجود و بروز خطرها و آسیب‌های فیزیکی و شیمیایی علاوه‌بر بازتاب ناخوشایند در جامعه، مسئولیت شدید قانونی را متوجه مدیریت آزمایشگاه می‌کند. بحث ایمنی در آزمایشگاه‌ها هنگامی مؤثر واقع می‌شود که با برنامه‌های دقیق، بازرسی و کنترل، وجود طرح ایمنی، آموزش و تمرین و ممارست در مقابله با سوانح و آسیب‌ها همراه گردد. وجود مواد قابل‌اشتعال، گازهای خطرناک، اشعه‌های رادیواکتیو، مواد شیمیایی و میکروارگانیسم‌های زنده در آزمایشگاه، مراقبت‌های جدی و مداومی را در رابطه با مسائل ایمنی و بهداشت در جهت حفظ جان پرسنل و مراجعه‌کنندگان می‌طلبد. مشارکت و همکاری بین تمامی پرسنل و رعایت کلیه مقررات و اصول ایمنی و بهداشتی، فنون ضدعفونی و استريلیزاسیون از بسیاری از خطرات و سوانح جلوگیری خواهد کرد و از این طریق سلامت و ایمنی بیماران و کارکنان تأمین شده و کیفیت خدمات بهداشتی و درمانی و میزان رضایت بیماران افزایش می‌یابد.
ایمنی در کار با مواد شیمیایی و سمی
بيشتر كارهائي كه در آزمايشگاه‌ها صورت مي‌گيرد با مواد شيميایي خيلي خطرناك ارتباط دارد. اين مواد ممكن است در حالت‌هاي جامد و مايع يا گاز باشند. مواد شيميایي در اثر تماس غير اصولي ممكن است سريعاً يا تدريجاً باعث مسموميت شوند (مسمومیت حاد) و يا اثر آنها بسيار آهسته بوده و عوارض آنها در درازمدت (مسمومیت مزمن) ظاهر شوند مثل آمين‌ها كه خاصيت سرطان‌زائي دارند.مسموميت حاصل از مواد شيميایي ممكن است به علت خورده شدن مواد و يا از طريق زخم يا جذب توسط پوست بدن صورت گيرد. مسموميت حاصل از طريق جذب پوستي در افراد مختلف متفاوت است. افرادي كه وضعيت پوست آنها عادي نيست يا دچار نارحتي‌هاي تنفسي هستند يا آلرژي خاصي دارند بايد دقت زيادتري به عمل آورند. چنين افرادي بايد درهنگام كار حتماً از دستكش استفاده کنند و در زير هود كار كنند.
وضعيت عمومي آزمايشگاه‌ها جهت كار كردن با مواد شيميایي سمي
اولين نكته مهم و قابل‌ذكر اين است كه هواي آزمايشگاه به‌هيچ‌وجه نبايد آلوده باشد. استشمام هرگونه بو در آزمايشگاه نشان‌دهنده آلودگي آن است، حتي اگر بوي آزمايشگاه مربوط به مواد سمي هم نباشد، باز نشان‌دهنده عدم ايمني آن آزمايشگاه است. بودار بودن آزمايشگاه ممكن است به‌دليل طراحي بد و معیوب بودن روش آزمايش، ضعيف بودن فن‌هاي تخليه هوا، بدي تهويه، نشت گاز از مولدها و يا سيلندرها، عدم انجام صحیح آزمایش، فقدان و یا کمبود اطلاعات و آگاهی افراد از خطرات آن مواد و يا مجموعه‌اي از موارد مذكور باشد. كار با مواد تبخير‌شونده خيلي سمي بايد الزاماً در زير هود انجام پذيرد كه قدرت تخليه هواي آن زياد است و بايد متذكر شد كه مواد خيلي سمي را نبايد در محيط‌هاي عمومي تخليه نمود مگر اينكه قبلاً اثر سميت آنها را از بين برده باشيم. در جاهايي كه امكان پخش گازهاي سمي وجود دارد، بايد ماسك‌هاي مناسب در دسترس قرار داشته باشند. همچنين در مكان‌هايي كه آزمايش با مواد خيلي سمي انجام مي‌گيرد نصب تابلوهاي اخطار با حروف قرمز لازم است. وقتي كه مواد سمي به صورت پودر مورد استفاده قرار مي‌گيرند، از دستكش و ماسك ضد گرد و خاك بایستی الزاماً استفاده شود. یکی از راهکارهای پیشنهادی بسيار مناسب که امروزه کاربرد وسیعی پیدا کرده است، انجام عمليات آزمایشگاهی در جعبه دستكش‌دار می‌باشد. در استفاده از سيلندر‌هاي تحت فشار گازهاي سمي بايد دقت زيادي بشود که اينگونه سيلندرها در زير هود قرار داده شوند و در همان‌جا مورد استفاده قرار گيرند و هرگز نبايد آنها را در نزديكي منبع حرارتي قرار داد. اکثر اوقات جهت دستیابی به سطح ایمنی بالاتری در آزمایشگاه‌ها توصیه می‌شود که از راهکارهای کنترل فنی-مهندسی استفاده شود که این اقدامات شامل موارد زیر است:
1) جایگزینی مواد، تجهیزات و فرآیندهای پرخطر با مواد و تجهیزات با خطر کمتر یا بدون خطر که این کار مستلزم انجام آزمایشات و اطمینان از بی‌خطر بودن یا کم‌خطرتر بودن روش یا ماده مورد استفاده جدید می‌باشد.
2) جداسازی فیزیکی اپراتور یا فرآیند. در این روش نیز فرآیند پرخطر داخل مکان‌های محصور تعبیه شده انجام می‌گیرد و یا اتاقک‌هایی برای جداسازی افراد در معرض طراحی و استفاده می‌شود.
3) تهویه ترقیقی موضعی یا عمومی و فیلتراسیون مناسب (به‌عنوان مثال استفاده از هودهای آزمایشگاهی مناسب و استفاده از فیلترهای ذغال فعال در تصفیه هوای ورودی به آزمایشگاه).
در اکثر موارد حوادث رخ داده در آزمایشگاه‌ها به‌دلیل خطاهای انسانی می‌باشد که جهت کار کردن در شرایط ایمن بایستی نکات زیر توسط کارکنان آزمایشگاه‌ها مورد توجه قرار گیرد:
1- همه مواد شيميايي مورد استفاده بايد به برچسب‌هایي كه كلمات سمي يا خطرناك روي آنها نوشته شده مجهز باشند.
2- مواد شیمیایی و فرار بايد در ظروف دربسته نگهداري شوند تا از امكان پخش بخارات و ذرات آنها جلوگيري شود.
3- همه كساني كه به نحوی مجبورند با اين مواد كار كنند، بايد اطلاع كافي از خطر جذب اين مواد توسط پوست بدن داشته باشند. همچنين به‌هيچ‌وجه نبايد به افراد جوان توصيه كرد كه با اين مواد كار كنند.
4- در هنگام تماس با اين مواد حتماً از دستكش‌های مخصوص برای هر ماده استفاده كنيد و در صورت تماس مواد با بدن، محل تماس را با آب سرد جاري حداقل براي مدت 5 دقيقه شستشو دهيد.
5- تمام آزمايشاتي كه به‌نحوي امكان ايجاد بخار يا گرد و غبار در آنها مي‌رود حتماً بايد در زير هود و یا ترجیحاً جعبه‌های دستکش‌دار انجام شود و هود مربوطه قدرت مكش كافي داشته باشد.
6- ظروف، دستكش و میز کار آلوده را باید بخوبی با آب سرد شست. اگرچه امكان ايجاد خطر در آزمايشگاه‌ها، نسبت به كارخانجات خيلي كمتر است، ولي خطر جذب مواد سمي توسط بدن به مراتب بيشتر وگسترده‌تر است. اثرات سوء تماس اين مواد با بدن در دراز مدت و سال‌ها پس از تماس مشخص خواهد شد. بايد توجه داشت كه بيماري‌هاي سرطاني درحال حاضر كمتر معالجه‌شدني هستند، لذا تنها روش درمان در این موارد این است كه در كاربرد مواد دقت كافي به عمل آيد تا از ايجاد بيماري جلوگيري شود و به قول معروف علاج واقعه را قبل از وقوع بايد كرد.
7- ممانعت از تنفس گازها و يا گرد مواد شيميائي، مخصوصاً وقتي كه با مايعات كار مي‌شود بايد دقت زياد شود چون ممكن است فشار بخار در حدي باشد كه باعث صدمات تنفسي گردد.
8- جهت ممانعت از تماس مواد با پوست بدن، به كار بردن دستكش توصيه مي‌شود و در صورتي‌كه در دست بريدگي وجود داشته باشد پوشيدن دستكش الزامي است.
9- وقتي با مواد سمي كار مي‌كنيد هرگز در آزمايشگاه يا انبار مواد چيزي نخوريد و يا نياشاميد و سيگار نكشيد.
10- اطمينان حاصل كنيدكه مواد و وسايل ضروري را در دسترس دارید.
11- به علائم هشدار دهنده بر روي وسايل و مواد شيميائي توجه كامل شود.
شرایط فیزیکی بهینه در آزمایشگاه‌ها
آزمایشگاه‌ها باید طوری طراحی شوند که به‌آسانی قابل تمیز کردن باشند، سطح میزهای مورد استفاده در آزمایشگاه باید غیرقابل نفوذ نسبت به آب، مقاوم به اسید و قلیاها و حلال‌های آلی، مقاوم به ضربه و حرارت نسبتاً بالا باشد، همچنین این تجهیزات بایستی استحکام کافی داشته باشند و فاصله بین میزها، قفسه‌ها و تجهیزات باید به اندازه‌ای باشد که تمیز کردن آنها به آسانی امکان‌پذیر باشد. هر آزمایشگاهی باید دارای مکانی مخصوص جهت شستن دست‌ها به‌همراه مواد شوینده قوی و مناسب و شیرهايی که با حرکات آرنج، فشار و… باز و بسته می‌شوند باشد. تمام پنجره‌های آزمایشگاه باید مجهز به توری باشند و ساختار آنها باید به‌گونه‌ای باشد که از ورود عوامل مزاحم جوی و یا زنده و نیز ورود سروصدای اضافی جلوگیری کند. باید منابع نیروی برق مستقل جهت پشتیبانی از وسایل و تجهیزات در زمان قطع برق وجود داشته باشد. اتاق‌های تعویض لباس و کمدهایی جهت قرار دادن وسایل و روپوش‌ها وجود داشته باشد و نور محیط آزمایشگاه باید در حد مناسب و مجاز باشد، دمای محیط باید در حد مجاز و مناسب بوده و باعث ایجاد استرس گرمایی در فرد آزمایشگر نشود. اتاق‌هاومحل كار آزمايشگاهي،بايدحداقل 3متر از كف تاسقف ارتفاع داشته و فضاي مفيد بايدبراي هرنفراز12 مترمكعب كمترنباشد. در آزمايشگاه‌هانصب تجهيزات و ياقرارداد اشياء ومحصولات نبايد مزاحمتي براي عبور ومرور ياكار كاركنان ايجادنمايد. كف،ديواروسقف آزمايشگاه وانباربايدقابل شستشو بوده و درموارد ريخته شدن مايعات بايدكف داراي شيب كافي باشد تاموادبه طرف مجاري فاضلاب هدايت گردد. ديواراتاق‌هاي آزمايشگاه بايدحداقل از كف تاارتفاع 160 سانتی‌متر قابل شستشو بوده و ازنفوذآب و رطوبت جلوگيري كند. براي هراتاق دو در خروجي تعبيه شودو درهابه طرف بيرون اتاق بازشده وبه طور اتوماتيك بسته گردد،بدون منفذباشدودرهنگام كار كاركنان قفل نگردد. لوازم آتش‌نشاني و كمك‌هاي اوليه درمحل‌هاي مناسب،مشخص ودر دسترس كاركنان نصب گردد. كليةآزمايشگاه‌هابايد داراي وسايل و تجهيزات كافي جهت پيشگيري و مبارزه با آتش‌سوزي بوده ودرتمام ساعات شبانه‌روز اشخاصي كه ازآموزش لازم برخورداربوده و به طريقةصحيح كاربرد وسايل وتجهيزات مربوطه آشنا مي‌باشند. درآزمايشگاه حضور يابندضمناًكاركنان آزمايشگاه نيز بايدآموزش‌هاي لازم اطفاء حريق را ديده باشند. آزمايشگاه‌هاي بيولوژي كه بايدمجهزبه سيستم شستشوي اتوماتيك دست باشد و نزديك درخروجي آزمايشگاه تعبيه گردد. آزمايشگاه و انبار بايدمجهز به تجهيزات تهوية عمومي ودر صورت لزوم تهويةموضعي ضدجرقه باشد.انبارآزمايشگاه بايدكمترين در و پنجره را داشته ودرصورت لزوم از پنجره با شيشه ما تو مقاوم دربرابرشكستگي استفاده شود.سيستم الكتريكي مي‌بايست ضدجرقه درنظرگرفته شود وحتماًمجهزبه سيستم اتصال به زمين باشد.
ایمنی در بكارگيري وسايل شيشه‌اي
یکی از مشخصه‌های آزمایشگاه‌ها تعدد وسایل شیشه‌ای موجود در آنها می‌باشد که خود می‌تواند زمینه‌ساز بروز حوادث زیادی باشد لذا آشنایی و بکارگیری اصول ایمنی در کار با وسایل شیشه‌ای می‌تواند سهم بسزایی در کاهش حوادث ناشی از این تجهیزات داشته باشد. عدم دقت در استفاده صحيح از لوله‌ها و وسايل شيشه‌اي يكي از عمده‌ترین دلايل بروز حوادث رايج آزمايشگاهي مي‌باشند. اگرچه اتصالات شيشه‌اي سمباده‌اي تقريباً در همه‌جا مورد استفاده قرار مي‌گيرند، با اين وجود قراردادن لوله‌هاي شيشه‌اي در درپوش‌هاي چوب پنبه‌اي يا لاستيكي همچنان حادثه مي‌آفريند. هميشه يقين حاصل كنيد كه انتهاي لوله‌هاي شيشه‌اي پس از بريدن توسط شعله گرد شده باشد و در مواقع قراردادن لوله‌هاي شيشه‌اي در درپوش‌هاي چوب پنبه‌اي و يا لاستيكي، سطح لوله‌ها را توسط مواد ليزكننده از قبيل گليسرول، تيپول و غيره چرب كنيد و شيشه را با پارچه نگه داريد. اگر براي جاگذاري نيروي زيادي لازم است توجه داشته باشيد كه سوراخ ايجاد شده در چوب پنبه بيش از حد كوچك است، در اين صورت از مته بزرگ‌تر استفاده كنيد. همچنین توصیه می‌شود لوله‌هاي بلند را بطور عمودي حمل كنيد. شيشه‌هاي شكسته را بايد فوراً از محل جمع‌آوري كرده و دور ريخت. هميشه با ظروف اصلي مواد بايد با احتياط رفتار كنيد، چون ممكن است ديواره آنها نازك باشد و در اثر بي‌احتياطي بشكند. هما‌نطور كه قبلاً نیز گفته شد، هرگز ماده شيميایي را با گرفتن گلوئي ظرف بلند نكنيد چون وزن محتويات آن ممكن است به قدري باشد كه باعث شكسته شدن گلوئي و متلاشي شدن بطري شود. هميشه مخازن اصلي و ماده را توسط يك حمل‌كننده مناسب انتقال دهيد.
ایمنی در استفاده از لوله‌هاي لاستيكي و پلاستيكي
از دیگر وسایلي که امروزه استفاده وسیعی در آزمایشگاه‌ها دارند، ظروف و لوله‌های لاستیکی و پلاستیکی می‌باشد. تا آنجا كه ممكن است نبايد از لوله‌هاي لاستيكي و پلاستيكي در تأسيسات دائمي مربوط به تجهيزات آزمايشگاهي استفاده كرد. درصورتي كه به ناچار ازاين لوله‌ها استفاده شود، بايد از استفاده از لوله‌هاي بلند كه تحت تأثير شعله‌هاي آتش و مايعات خورنده قرار مي‌گيرند احتراز كنيد. همچنين اين لوله‌ها را بايد بطور منظم به‌منظور كنترل ايجاد شكاف و يا هر آسيب ديگري بازرسي نمود. لوله‌هائي كه متصل به خرطوم آبي و يا مدارهاي خنك‌كننده هستند بايد به‌وسيله گيره‌هاي فلزي محكم نگه داشته شوند. استفاده از سيم براي اين كار مناسب نيست، چون كه اغلب نقطه ضعفي در قسمت پايه سيم پيچ خورده وجود دارد و انتهاي سيم پيچ خورده تيز و خطرناك است و ممكن است موجب حادثه شود.
ایمنی در بكارگيري و جابجایی مواد شيميايي
هميشه بايد دقت زيادي در استفاده از مواد شيميايي بكار برده شود مخصوصاً در مواقعي كه خواص آنها را دقيقاً نمي‌دانيد. اگر در موردي شك داريد حتماً مشورت كنيد. در ظروف مواد را با دقت و احتياط باز كنيد و هميشه بخاطر داشته باشيد كه ممكن است فشار داخل ظرف مواد بالا رفته باشد. انتقال مواد از بطري‌ها جهت مصرف بايد بادقت انجام شود. استفاده از سيني‌هاي پلاستيكي جهت جمع‌آوري موادي كه احتمالاً در حين انتقال ريخته مي‌شوند، توصيه مي‌گردد. به هنگام انتقال مايعات از ظرف بزرگ، قراردادن يا تكيه دادن آنها بر روي ظروف كوچك‌تر، بطوري‌كه تمامي وزن ظرف و محتويات آن بر روي ظرف گيرنده يا كوچك‌تر تحميل شود، مي‌تواند بسيار خطرناك باشد. انواع وسايل مناسب براي انتقال مواد توسط عرضه‌كننده‌هاي وسايل آزمايشگاهي ارائه شده و در دسترس است و استفاده از آنها مي‌تواند انتقال مؤثرتر، سريع‌تر وكم‌خطرتري را تأمين كند. بطري‌هاي اسيد را در ظرف‌هاي ديگر نظير سطل‌هاي پلاستيكي قراردهيدوسپس حمل كنيد. شيشه‌ها را در چرخ حمل ونقل ايمن حمل كنيد.ازحفاظ‌هاي ايمني خود نظير عينك ودستكش استفاده كنيد. از آسانسور استفاده كنيد،به خصوص آسانسوري كه مسافر كم داشته باشد. براي حمل گازهاي فشرده شده مانند كپسول‌هاي گازي از ارابه‌هاي دستي با زنجير ايمني استفاده كنيد.موادقابل اشتعال و خورنده بايد دركابينت‌هاي مخصوص ضداشتعال و خوردگي و مجهزبه سيستم تهويه مناسب و دور از مواد اكسيدكننده نگهداري گردند.ازقفسه‌بندی هاي ضد زنگ و مقاوم به موادشيميايي با لبه‌هاي حفاظتي و قدرت تحمل بار كافي با اتصالات مناسب استفاده گردد.اسيدهاي اكسيدكننده بايد از اسيدهاي آلي جداگانه نگهداري شوند . مواد واكنش پذير بايد دور از حرارت، ضرب هوا اصطكاك نگهداري گردند.
اصول ارگونومی در آزمایشگاه‌ها
فضاي كار به لحاظ ارگونومي به نحوي طراحي شده باشد كه باعث خستگي مفرط افراددرحين كار نگردد. ايجاد سيستم اتوماسيون در آزمايشگاه براي جلوگيري از حركات تكراري الزامي است.براي جلوگيري ازعوارض ارگونومي كه بايدمواد،امكانات،ابزارآلات و تجهيزات به نحو مناسب دردسترس باشند.صفحات نمايشگر بايدهم‌سطح چشم بود هوا زنظر درخشندگي قابل تنظيم باشند.ازصندلي‌هايي كه مطابق اصول ارگونومي كه طراحي شده استفاده گردد.
استفاده از وسايل حفاظتي
زمانی‌که روش‌های کنترل مدیریتی و اقدامات فنی مهندسی قادر به کنترل و یا حذف کامل خطر نباشد، در این موارد آخرین راهکار استفاده از وسایل حفاظت فردی می‌باشد. ماهیت کار در آزمایشگاه‌ها به‌گونه‌ای است که توصیه می‌شود بصورت توأم از روش‌های کنترلی و وسایل حفاظت فردی جهت دستیابی به ایمنی کامل‌تر کارکنان آزمایشگاه بهره گرفته شود. همانطوري‌كه گفته شد، هميشه عينك محافظ چشم بايد در آزمايشگاه به چشم باشد. اين قانون در مورد افرادي كه از كنتاكت لنز استفاده مي‌كنند نيز جاري است چون اگر اين لنزها دريك حادثه چشمي خرد شوند مي‌توانند بسيار خطرآفرين باشند. در بيشتر موارد استفاده ازعينك‌هاي ایمني كافي خواهد بود، اما درصورتي‌كه آزمايشي خطرناك تشخيص داده شود استفاده از ماسك‌هاي ايمني كه تمام صورت را بپوشاند لازم است. در هنگام كار روپوش آزمايشگاه بايد به تن باشد و مرتباً نيز شسته شود. اين روپوش‌ها نه تنها از ريختن مواد عادي، بلكه از ريختن مواد سمي نيز بر روي لباس‌هاي معمولي كاركنان جلوگيري مي‌كنند. اين مواد ممكن است باعث حساسيت‌هاي پوستي شوند و اگر در روي لباس‌هاي كار باقي بمانند سبب مي‌شوند كه اين لباس‌ها بيشتر به‌عنوان يك منبع آلوده‌كننده باشند تا به‌عنوان يك محافظ و به همين علت است كه توصيه مي‌شود آنها را مرتباً بشوئيد. نبايد براي خشك كردن دست‌ها از لباس‌هاي كار ويا پارچه‌هاي تميزكننده آزمايشگاهي استفاده كرد. مواردبسياري از سوختگي‌هايدست وناراحتي‌هاي پوستي ناشي از بي‌دقتي و مورد استفاده قراردادن پارچه‌هاي تميزكننده آزمايشگاهي است. وقتي كه دستگاه‌ها ووسايل كثيف شسته مي‌شوند، به‌منظور جلوگيري از زيان‌هاي پوستي احتمالي،بايد از دستكش‌هاي محافظت‌كننده استفاده شود.معمولاً ماسك‌هاي ضد گاز در همه آزمايشگاه‌ها موجود است و همه كاركنان آزمايشگاه بايد با محل قرار گرفتن وهمچنين طرز استفاده از آنها آشنا باشند. توجه شود كه خيلي از ماسك‌ها فقط در مقابل يك گاز محافظت کامل ایجاد مي‌كنند، لذا اگر مشكوك هستيد بایستی از ماسكي استفاده كنيد كه داراي محفظه هواي مستقل است. همه آزمايشگاه‌ها داراي مخزني از مواد بي‌اثر براي استفاده در مواقعي كه ماده‌اي بريزد، هستند. اين مواد را مي‌توان در محلي كه ماده شيميایي ريخته شده پخش نمود. همچنين مي‌توان از آنها براي ايجاد ديواره‌هائي جهت جلوگيرياز ريزش مواد شيميایي به درون لوله‌ها استفاده كرد.
برنامه‌ریزی ایمنی برای شرایط اضطراری بوجود آمده در آزمایشگاه
در ورودی درب‌های آزمایشگاهی که در آنها مواد شیمیایی و رادیولوژیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد باید نام‌ها و شماره تلفن‌های سرپرست آزمایشگاه و سایر افراد یا مکان‌هایی که در هنگام بروز حادثه باید با آنها تماس گرفت، بصورت خوانا نصب شود. همچنین خطرات خاص موجود در آزمایشگاه، دستورالعمل‌های ایمنی برای افرادی‌که به آزمایشگاه وارد می‌شوند، ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها، موقعیت درهای خروج اضطراری و موقعیت تجهیزات ایمنی نصب شود. از سایر نکات ضروری این است که باید در اطراف نواحی ذخیره مواد و تجهیزات الزامی و قسمت‌های خطرناک علائم و نوارهای هشدار دهنده نصب شود. رئیس یا سرپرست آزمایشگاه نیز باید برنامه‌ها و عملکرد در شرایط اضطراری را برای پرسنل آزمایشگاه به‌طور کامل تشریح کند.
اقدامات ایمنی در مواجهه با پسماندهای آزمایشگاهی
در آزمایشگاه انواع پسماندهای عادی، عفونی، شیمیایی، تیز و برنده، پرتوزا و یا ترکیبی و… تولید می‌شود. به‌منظور حفظ سلامت افراد، محیط زیست و جلوگیری از اثرات سوء آنها مدیریت ایمن و صحیح آنها ضروری است. برنامه مدیریت شامل مراحل تفکیک، آلودگی‌زدایی، ذخیره، حمل‌ونقل و دفع می‌باشد. از راه‌های دفع بهداشتی زباله‌ها می‌توان به اتوکلاو کردن، سوزاندن در کوره‌های مخصوص و یا سایر روش‌های دفع زباله اشاره کرد. کلیه پسماندهای آلوده آزمایشگاهی باید به‌طریقه بهداشتی و به‌روش مناسب به صورت روزانه دفع شوند. پسماندهای تیز و برنده باید در سيفتي باكس قرار گرفته و قبل از پرشدن سيفتي باكس دفع شوند. دفع پسماندها باید درکیسه‌های ضخیم، مقاوم و رنگی (زرد) صورت گیرد. در موقع جمع‌آوری، حمل و دفع پسماندها باید از وسایل و پوشش‌های محافظتی استفاده شود. همچنین جمع‌آوری پسماندها باید با دست صورت گیرد چرا که استفاده از ابزار مکانیکی جمع‌کننده ممکن است سبب پاره شدن و پاشیدن پسماندها از کیسه شود.پسماندهاي حلال‌هاي شيميايي بايدمطابق دستورالعمل‌ها تفكيك و در ظروف مناسب ومقاوم به نشت و داراي برچسب موادشيميايي جمع‌آوري شده و دور ازحرارت،جرقه،شعله و نورمستقيم خورشيد و در محلي باتهويه مناسب نگهداري گردند.
نتیجه‌گیری
هدف پیاده‌سازی ایمنی در آزمایشگاه‌ها، جلوگیری از بروز حادثه قبل از وقوع آن است. با توجه به مطالب ذکر شده می‌توان به این نکته پی برد که آزمایشگاه‌ها از جمله محیط‌های کاری است که به‌دلیل ماهیت کار آنها، احتمال مواجهه کارکنان این محیط با خطرات فراوان بخصوص خطر مواجهه با گازها و بخارات و نیز مایعات شیمیایی به‌وفور وجود دارد. در آزمایشگاه‌ها با آموزش و بکارگیری دقیق اصول ایمنی و ارگونومی می‌توان تا حدود بسیار زیادی از خطرات موجود در این محیط‌ها جلوگیری نمود و سلامت و ایمنی شاغلین این بخش را ارتقاء داد.
منابع:
1- Denise R. Enhancing Industrial Safety Instruction With Laboratory-Based Activities. American Society of Safety Engineers. Journal of SH&E Research, Vol. 2, Num. 2. 2005.
2- Hagan, P., J. Montgomery, and J. O’Reilly. Accident prevention manual for business and industry: Engineering and technology. 12th ed. Itasca, IL: National Safety Council, 2001.
3- ضياء ظريفي، ابوالحسن، راهنماي حفاظت كاركنان مراكز پزشكي در برابر بيماري‌ها، مركز مديريت بيماري‌ها. 1381.
4- فارسي، شهلا. اصول كلي حفاظت و پيشگيري از آلودگي كاركنان و محيط آزمايشگاه.
5- كارگرمريم. محموديان معصومه. اهميت اصول ايمني در حفاظت حمل‌ونقل مواد شيميايي و تجهيزات آزمايشگاه. دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران شمال – دانشكده شيمي.سال پنجم شماره ۲۷۶ شنبه ۲۰ مهرماه ۱۳۸۷.
6- Laboratory Biosafety Manual. Pub: WHO (World Health Organization ThirdEdition. 2005.
7- Clinical Laboratory Safety. September 1996. Pub: National committee for clinical laboratory Standards (NCCLS).Approved Guideline GP17-A.vol: 16 No: 6. ISBN 1-56238-300-0. Pages: 3-9
8- Medical Laboratories-Requirements for Safety. International Standard ISO 15190 . First Edition. 2003
9- Aarti Gupta. Governing Biosafety in India: The Relevance of the Cartagena Protocol. Belfer Center for Science &International Affairs. October 2000.
10- National Committee for Clinical Laboratory Standards. Protection of laboratory workers from occupationally‐acquired infections; approved guideline, 3rd ed. Pennsylvania: Clinical and Laboratory Standards Institute; 2005.
11- McIntosh IBD, Morgan CB, Dorgan CE. ASHRAE laboratory design guide. Atlanta: American Society of Heating, Refrigerating and Air‐Conditioning Engineers, Inc; 2001.
12- CATHERINE L. W. ROBERT J. Medical Aspects of Biological Warfare. BIOSAFETY. Chapter 22.
13- US Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, and National Institutes of Health. Chosewood LC, Wilson DE, eds. Biosafety in Microbiological and Biomedical Laboratories. 5th ed. Washington, DC: US Government Printing Office; 2007. Available at http://www.cdc.gov/od/ohs/biosfty/bmbl5/bmbl5toc.htm. Accessed August 13, 2007.
14- مركز تحقيقات و تعليمات حفاظت و بهداشت كار. آيين نامه ايمني در آزمايشگاه‌ها. 1385.
15- Arkansas State University Governing Principles And Procedures For Laboratory Safety. Responsible Official: Provost. Number: S-006. Version: 01.June 2009.
16- Post and keep current the “Emergency Notification Signage” on laboratory doors. Include name of responsible person, a second person knowledgeable with the laboratory and a 24-hour contact number (ASU).
17- Brinton M. Miller. Dieter H. John H. Richardson. Introduction the first systemativ approach to safet management in the laboratory. Laboratory Safety. Principles and Practices. USA. 2006.
