آشنایی بیماران با آزمایشات رایج آزمایشگاهی

مقدمه

   هدف از پرداختن به حرفه پزشکی، حل مشکلات و درمان بیماری های مختلفی است که بیمار به علت آنها به پزشک مراجعه می کند. شناخت مشکلات بیمار با گرفتن شرح حال و انجام معاینه فیزیکی کامل آغاز می شود.

   سپس با دستیابی به اطلاعاتی که از این راه حاصل می آید می توان روش های آزمایشگاهی مناسبی را برای تشخیص بیماری وی انتخاب کرد. به عبارت دیگر شرح حال بیمار، معاینه فیزیکی توسط پزشک و انجام تست های آزمایشگاهی و یا سایر روش های تشخیصی (مانند رادیولوژی و …) سه پایه اصلی تشخیص بیماری ها به حساب می آیند، بنابراین انجام دقیق تست ها و نتایج آنها در تشخیص صحیح بیماری توسط پزشک و در نتیجه درمان بیماران جنبه حیاتی دارد .

   در این میان نقش بیماران به عنوان نمونه دهنده، در دقت و صحت نتایج تست های آزمایشگاهی حائز اهمیتی خاص است. به عبارت دیگر اهمیت آگاهی و دانش بیماران در زمینه آمادگی های ضروری پیش از انجام آزمایشات ، نحوه جمع آوری نمونه های مورد آزمایش و نحوه انتقال آنها به آزمایشگاه کمتر از اهمیت روش ها و دستگاه های مورد استفاده در مراکز تشخیصی ، تکنیک های مورد استفاده و دانش و دقت نظر متخصصین و پرسنل آزمایشگاه ها نیست. به بیانی دیگر، تمامی موارد فوق می توانند از منابع بالقوه صحت و خطا در نتایج تست های آزمایشگاهی به حساب آیند. بدیهی است کارشناسان و کاربران خبره آزمایشگاه ها مهم ترین نقش را در توجیه و آموزش بیماران بر عهده داشته و در ارائه نتایج دقیق نقشی اساسی ایفاء می نمایند .

   متأسفانه این مسائل بسیار مهم در بررسی نتایج کنترل کیفیت تست های آزمایشگاهی مورد چشم پوشی قرار می گیرند. نوشتار حاضر به اهم نکاتی که بیماران باید پیش از انجام تست های آزمایشگاهی از جمله چربی های خون، اسید اوریک، هموگلوبین و غلظت خون و …. به آنها توجه داشته باشند اشاره دارد .

آماده سازی بیماران

    بسیاری از مسائلی که تفسیر نتایج یک آزمایش را تحت تأثیر قرار می دهند، تحت کنترل پزشک یا متخصص آزمایشگاه نیستند . از جمله این موارد می توان به سن، جنس، نژاد، حاملگی و وضعیت عادت ماهیانه اشاره نمود. این موارد حتما” باید توسط متخصص مربوطه در برگه درخواست آزمایشات درج گردد و تفسیر نتایج بر اساس آنها صورت گیرد . استرس های پس از عمل جراحی که ممکن است گاهی بسیار شدید باشند می توانند نتایج بسیاری از آزمایشات خصوصا” آزمایشات هورمونی را تحت تأثیر قرار دهند. به عنوان مثال سطح هورمون های تیروئیدی اغلب بعد از جراحی کاهش می یابد. در آماده سازی بیمار دقت به استرس های وارده، ورزش، حاملگی، خوردن و نوشیدن، چربی، الکل، وضعیت بدن، روش های طبی مورد استفاده، داروها و تداخلات دارویی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

استرس

   استرس های فکری و جسمی می توانند عملکرد بدن انسان را دستخوش تغییر سازند. این تغییرات شامل هورمون های مختلف مترشحه به داخل مایعات بدن نیز می گردد. بیماران در زمان نمونه گیری نباید در حالت اضطراب و تحت فشار باشند، بلکه در عوض باید کاملا” آسوده و راحت به این امر بپردازند. ترس و استرس محرک هایی برای ترشح هورمون رشد و هورمون مولد شیر در زنان به حساب می آیند. از پروتئین های حامل موجود در خون مانند ترانسفرین که نقل و انتقال آهن را در بدن بر عهده دارد نیز تحت تأثیر استرس های طولانی مدت قرار می گیرند.

ورزش

   ورزش نیز مانند استرس های روحی تولید و ترشح تعدادی از هورمون ها از جمله هورمون رشد و هورمون مولد شیر را تحت تأثیر قرار می دهد. البته این مسئله به توانایی فیزیکی فرد و هم چنین میزان و شدت ورزش کردن وابسته است. در مواردی که سطح هورمون ها در حالت استراحت مورد نیاز است، باید از گرفتن نمونه از بیمار بلافاصله پس از فعالیت شدید اجتناب نمود. ورزش شدید ممکن است به دفع ادراری گلبول های قرمز یا سفید منجر شود. به هر صورت تغییرات ناشی از ورزش برای طبیعی شدن به چند روز زمان نیاز دارند.

حاملگی

    اثرات حاملگی بر تعدادی از آزمایشات به خوبی به اثبات رسیده است. علاوه بر افزایش شناخته شده هورمون اصلی بارداری یعنی HCG که از جفت ترشح می شود، هورمون هایی چون استریول (نوعی استروژن) و هورمون جفتی مولد شیر (hpl) نیز در خون افزایش می یابد. در زمان تفسیر یافته های آزمایشگاهی در زنان باردار توجه به هفته ای از حاملگی که نمونه گیری در آن انجام شده است، ضروری است. لازم به یادآوری است که حجم ادرار نیز به صورت فیزیولوژیک در سه ماهه سوم بارداری تا 25% افزایش می یابد. به علاوه امکان دفع قند در ادرار زنان باردار وجود دارد .

سن

   غلظت بسیاری از مواد در دوره های مختلف سنی تغییر می کند، به عنوان مثال غلظت هموگلوبین خون در نوزادان در مقایسه با بزرگسالان بیشتر است. همچنین غلظت کلسترول LDL (کلسترول بد) و HDL (کلسترول خوب که احتمال بیماری های عروق قلب را کاهش می دهد) به میزان زیادی تحت تأثیر سن بیمار قرار می گیرد .

جنس

    بسیاری از الگوهای هورمونی و غلظت مواد موجود در خون در مردان و زنان با یکدیگر متفاوت است، به عنوان مثال معمولا” غلظت آهن سرم در زنان کمتر از مردان است که البته پس از 65 سالگی این اختلاف برطرف می شود و یا غلظت کراتینین که نمادی از عملکرد کلیه ها است به توده ماهیچه ای فرد بستگی دارد. از آنجایی که حجم عضلات خانم ها از آقایان کمتر است، غلظت کراتینین نیز در آنها کمتر از مردان است .

توجه : سرم به بخش مایع خون که فاقد سلول های خونی است اطلاق می شود .

خوردن و نوشیدن

    مصرف مواد غذایی و نوشیدنی ها بر نتایج بسیاری از تست های آزمایشگاهی تأثیر می گذارد. قند خون، انواع چربی ها، اسید اوریک، اوره و … از جمله موادی هستند که تحت تأثیر مصرف مواد غذایی قرار می گیرند، مثلا” یک غذای چرب به افزایش غلظت تری گلیسریدهای سرم منجر می شود. در عوض متعاقب صرف غذاهای حاوی پروتئین یا نوکلئوتید بالا، سطح اوره و اسید اوریک افزایش می یابد. مصرف غذا و نوشیدنی ها حتی غلظت بسیاری از هورمون ها را نیز دچار تغییر می سازد.

   انسولین و گاسترین (هورمونی که در تولید اسید معده نقش دارد) ، مثال هایی هستند که نمونه های پس از مصرف غذا و نمونه های ناشتا در مورد آنها تغییرات چشمگیری را نشان می دهند. سطح داروها در خون نیز تحت تأثیر مصرف غذا قرار می گیرد، زیرا جذب اکثر داروها از روده پس از صرف غذا کند می شود. کافئین، چای، قهوه و برخی دیگر از نوشیدنی ها اثرات شدیدی بر برخی از مواد دارند، به عنوان مثال مصرف کافئین به واسطه افزایش اپی نفرین سبب افزایش قند خون می شود. همچنین غلظت کورتیزول پلاسما پس از 3 ساعت تا 50% افزایش می یابد. باید توجه داشت که تأثیر غذا بر غلظت مواد موجود در خون به دو عامل بستگی دارد: 1 – ترکیب غذای صرف شده، 2 – زمان طی شده از صرف غذا تا هنگام نمونه گیری

به منظور پرهیز از تفسیر نادرست نتایج آزمایشگاهی به صورت کلی توصیه می شود که نمونه گیری همیشه بعد از 12 ساعت ناشتایی و کاهش هم زمان فعالیت بدنی انجام شود.

دخانیات و مواد مخدر

  مصرف سیگار و سایر انواع دخانیات سبب تغییراتی در غلظت برخی از مواد از جمله اسید های چرب پلاسما، اپی نفرین، آلدسترون و کورتیزول می شود. لازم به ذکر است که این تغییرات حتی در اثر کشیدن یک نخ سیگار نیز اتفاق می افتد. مواد مخدر نیز می توانند غلظت بسیاری از مواد را تحت تأثیر قرار دهند. به عنوان مثال مصرف هروئین سبب افزایش غلظت هورمون های تیروئیدی می شود.

چربی ها

  تغییرات چربی های خون پس از صرف غذا کاملا” به اثبات رسیده است. زمانی که ما غذای پر چربی مصرف می کنیم، ظاهر سرم خون شیری رنگ می شود. این تغییر رنگ ظاهری ناشی از وجود نوعی از چربی ها به نام تری گلیسیریدها و شیلومیکرونهاست. سرم های پر چربی علاوه بر افزایش نتایج انواع چربی های خون بر غلظت بسیاری از هورمون ها و مواد دیگر نیز تأثیر می گذارند. بنابراین در بیشتر انواع تست های هورمونی و نیز آزمایشات مربرط به چربی ها بهتر است که بیمار 14 – 12 ساعت ناشتا باشد.

الکل

  مصرف الکل علاوه بر اثرات سوء فراوانی که بر اکثر دستگاه های بدن دارد، سبب تغییر نتایج بسیاری از تست های آزمایشگاهی و خطاهای تشخیصی می گردد. از جمله ارگان هایی که تحت تأثیر الکل قرار می گیرند می توان به کبد اشاره نمود. تأثیر الکل بر کبد سبب می شود تا غلظت آنزیم هایی مانند آلکالین فسفاتاز، آسپارتات ترانسفراز و گاماگلوتامین ترانسفراز تغییر یابد.

وضعیت بدن

  وضعیت بدن در حالتهای مختلف ایستاده، نشسته و خوابیده بر نتایج بسیاری از آزمایشات اثر می گذارد. مثلا” زمانی که فردی از حالت خوابیده به ایستاده تغییر وضعیت می دهد، غلظت خون او در حد 20 – 10% بیشتر می شود. به این ترتیب افزایش غلظت پروتئین ها، پیتید ها، آنزیم ها و مواد متصل به پروتئین ها مانند کورتیزول، تیروکسین و داروها اتفاق می افتد . زمانی که بیمار از وضعیت نشسته به حالت ایستاده تغییر وضعیت می دهد، همین تغییرات البته به درجات کمتر روی می دهند. در مورد بیماران سرپایی، بیمار حداقل باید 15 دقیقه روی صندلی بنشیند و بعد خونگیری جهت آزمایش انجام شود . در مورد برخی از تست ها بیمار حتما” باید مدتی در حالت خوابیده به سر برد و بعد نمونه گیری انجام شود .

اعمال پزشکی

  برخی از اعمال پزشکی اثراتی کوتاه مدت بر مواد موجود در گردش  خون دارند، بنابراین باید در این موارد زمان کافی به بیمار داده شود تا به حالت طبیعی باز گردد. جراحی یا تزریق داخل عضلانی منجر به افزایش فعالیت کراتین کیناز و معاینه مقعدی یا دستکاری پروستاتی موجب افزایش سطح آنتی ژن ویژه پروستات (PSA) می شود. توجه به این نکته ضرورت دارد که گرفتن نمونه خون از نزدیک محل تزریق، موجب تفسیر اشتباه نتایج اندازه گیری بسیاری از آزمایشات می گردد، زیرا غلظت بسیاری از مواد در محل مذکور به صورت کاذب پایین گزارش می شود . هیچگاه نباید از دستی که به آن سرم وصل است نمونه گیری نمود ، زیرا تزریق سرم سبب رقیق شدن بسیاری از مواد در محل مذکور می گردد. تزریق خون نیز می تواند سبب افزایش غلظت برخی از مواد از جمله فولات و فریتین شود. به همین جهت بهتر است که تا چند روز پس از تزریق خون از گرفتن نمونه از بیمار جهت انجام آزمایش خودداری گردد.

داروها

  داروها می توانند سبب اشکالاتی در نتایج آزمایشات گردند، زیرا بر مکانیزم های طبیعی و بیوشیمیایی بدن تأثیر می گذارند. گستردگی تعداد داروها سبب می شود که نتوان آنها را در این بحث مختصر گنجاند. بدیهی است پزشک معالج باید در جریان نوع داروهای مصرفی بیمار قرار گیرد تا در زمان تفسیر آزمایشات دچار اشتباه نشود.

تداخلات دارویی

  مصرف داروها سبب تداخل در نتایج بسیاری از آزمایشات می شود، به عنوان مثال مصرف قرص های ضد بارداری اثرات عمیقی بر افزایش سطح پروتئین های متصل شونده به تیروکسین، کورتیزول و هورمون های جنسی دارد. فنوباربیتال و فنیتونین که جزء داروهای ضد صرع هستند سبب افزایش سطح آنزیم های کبدی می شوند. آمیلودارون که یک داروی قلبی است موجب افزایش سطح تیروکسین که جزء هورمون های غده تیروئید هستند، می شود.