هورمون شناسی و آزمایش های مربوط به آن
بخش هورمون شناسی نیز یکی از مهمترین بخش های آزمایشگاه است که با استفاده از تجهیزات مدرن و کیت های معتبر، طیف وسیعی از هورمون ها و شاخص های سرطان با روش بسیار دقیق مورد آزمایش قرار می گیرند.
هورمونها، مواد شیمیایی تولید شده توسط غدد درون‌ریز، نقش حیاتی در تنظیم عملکرد سیستم های مختلف بدن ایفا می‌کنند. هورمونها از طریق جریان خون به اعضا دیگر منتقل می‌شوند و با تعامل با گیرنده‌های مخصوص خود، اثرات فیزیولوژیک را روی سلول‌ها و بافت‌ها ایجاد می‌کنند. این سیستم پیچیده شامل غده هایی مانند غده هیپوفیز، تیروئید، آدرنال، تخمدان و … است. هورمونها در تنظیم فرایندهایی مانند رشد، تولید و تنظیم سلول‌ها، متابولیسم، تنظیم سطح انرژی، تنظیم سیکل های بدن، تنظیم رفتار و تأثیرات روحی و جنسی دخیل هستند. درک عملکرد هورمونها و اختلالات مرتبط با آنها، بهبود درمان بسیاری از بیماری‌ها و بهبود کیفیت زندگی افراد را ممکن می‌سازد.
انواع هورمون ها
در بدن انسان دو نوع کلی هورمونهای استروئیدی مانند هورمونهای جنسی و آمینو اسیدی وجود دارد. گیرنده‌های هورمونهای آمینو اسیدی در روی سلول‌های هدف قرار دارد و گیرنده‌های هورمونهای استروئیدی در درون سیتوپلاسم و یا روی هسته قرار دارند.
معروفترین هورمونهای بدن شامل انسولین، گلوکاگون، هورمون رشد، هورمونهای تیروئید، پاراتورمون، کلسی تونین، کورتیزول، هورمونهای جنسی مانند تستوسترون، استروژن و پروژسترون، رنین، آلدوسترون، آنژیوتانسین، هورمون ضد ادراری، اکسی توسین، پرولاکتین و … هستند که در ادامه بررسی خواهیم کرد.
هورمون رشد (GH)
این هورمون توسط غده هیپوفیز ترشح می‌شود و در رشد و تقسیم سلول‌ها، تولید پروتئین، استفاده از چربی برای انرژی و تنظیم سطح قند خون نقش دارد.
استروژن
این هورمون اصلی در زنان توسط تخمدان‌ها ترشح می‌شود. استروژن در تنظیم دوره قاعدگی، توسعه و عملکرد اعضای تناسلی زنان، حفظ استحکام استخوان و تأثیرات روحی و جنسی نقش دارد.
تستوسترون
این هورمون اصلی در مردان توسط بیضه ها ترشح می‌شود. تستوسترون در توسعه و عملکرد اعضای تناسلی مردان، حفظ استحکام استخوان، تنظیم سطح انرژی و تأثیرات روحی و جنسی نقش دارد.
انسولین
این هورمون برای کنترل سطح قند خون، جذب گلوکز توسط سلول‌ها و تبدیل گلوکز به انرژی استفاده می‌شود.
آدرنالین و نوراپی‌نفرین
این هورمونها توسط غده آدرنالین در استرس و وضعیت‌های تنشی ترشح می‌شوند. آنها بر روی سیستم عصبی اثر می‌گذارند و باعث افزایش ضربان قلب، افزایش فشار خون و افزایش تمرکز و بیداری می‌شوند.
هورمون تیروئید
هورمونهای تیروئید شامل تیروکسین (T4) و تری‌یودوتیرونین (T3) هستند. و برای تنظیم سطح انرژی بدن، رشد و توسعه عضلات و عملکرد سیستم عصبی اهمیت دارند.
هورمون گلوکاگون
این هورمون در شرایط کاهش سطح قند خون ترشح می‌شود و به افزایش سطح قند خون کمک می‌کند. گلوکاگون با افزایش تولید گلوکز توسط کبد و تحریک آزادسازی گلوکز از رزروهای گلیکوژن در کبد، سطح قند خون را افزایش می‌دهد. این هورمون نقشی در تنظیم سطح قند خون در صورت نیاز از طریق فعال‌سازی مکانیسم های گلوکونئوژنز و گلیکوژنولیز ایفا می‌کند.
هورمون پاراتورمون
پاراتورمون توسط غده پاراتیروئید ترشح می‌شود. این هورمون نقش مهمی در تنظیم سطح کلسیم و فسفر در خون دارد. پاراتورمون با افزایش جذب کلسیم از روده، افزایش باز جذب کلسیم از کلیه‌ها، و افزایش آزادسازی کلسیم از استخوان‌ها، سطح کلسیم خون را افزایش می‌دهد. این هورمون همچنین با کاهش بازجذب فسفر از روده و افزایش اخراج فسفر از کلیه‌ها، سطح فسفر خون را کاهش می‌دهد. اختلال در تولید یا عملکرد پاراتورمون می‌تواند منجر به اختلالات متعددی مانند هیپرپاراتیروئیدیسم (افزایش فعالیت پاراتورمون) یا هیپوپاراتیروئیدیسم (کاهش فعالیت پاراتورمون) در سطح کلسیم و فسفر خون شود.
هورمون کورتیزول
کورتیزول یک هورمون استروئیدی است که توسط غده آدرنال در پیشانی تولید می‌شود. این هورمون برای تنظیم استرس، سطح قند خون، سیستم ایمنی و فعالیت التهابی بدن اهمیت دارد. در شرایط استرس، سطح کورتیزول افزایش می‌یابد و باعث افزایش تولید گلوکز از ذخیره‌های گلیکوژن کبد، کاهش جذب گلوکز توسط بافت‌ها و افزایش سطح قند خون می‌شود.
همچنین، کورتیزول نقش مهمی در تنظیم واکنش التهابی دارد. اختلالات در تولید یا عملکرد کورتیزول می‌تواند منجر به بیماری‌هایی شود.
هورمون پروژسترون
پروژسترون یک هورمون استروئیدی است که در غده‌های بارتولین تولید می‌شود. در زنان، این هورمون نقش مهمی در دوره قاعدگی، بارداری و حفظ بارداری دارد. پروژسترون باعث رشد و آماده‌سازی رحم برای پذیرش جنین می‌شود و افزایش پروژسترون در دوره قاعدگی باعث حفظ اندومتریوم (لایه داخلی رحم) می‌شود. همچنین، در صورت بارداری، پروژسترون نقش کلیدی در حفظ بارداری و تغذیه جنین دارد. این هورمون همچنین تأثیرات متعددی بر روی سیستم عصبی و سیستم ایمنی دارد.
هورمون رنین
رنین یک آنزیم پروتئینی است که توسط سلول‌های گرانول‌دار در کلیه‌ها ترشح می‌شود. این هورمون نقش مهمی در تنظیم فشار خون دارد. کنترل رنین توسط عواملی مانند فشار خون، غلظت نمودار استیروئیدی، حجم خون و سدیم صورت می‌گیرد.
هورمون آلدوسترون
آلدوسترون یک هورمون استروئیدی است که توسط غده آدرنال در لایه زئوگلومرولوز تولید می‌شود. این هورمون نقش مهمی در تنظیم حجم و ترکیب الکترولیت‌ها در بدن دارد. آلدوسترون با تاثیر بر کلیه‌ها، باعث بازجذب سدیم و افزایش اخراج پتاسیم و هیدروژن می‌شود. این فرآیندها منجر به افزایش حجم خون، افزایش فشار خون و حفظ تعادل الکترولیتی بدن می‌شود.
هورمون آنژیوتانسین
هورمون آنژیوتانسین، توسط کلیه‌ها ترشح می‌شود. این هورمون نقش مهمی در تنظیم فشار خون دارد. آنژیوتانسین با تحریک رنین، تبدیل آنژیوتانسینوژن به آنژیوتانسین I می‌شود که سپس با تأثیر آنژیوتانسین تبدیل به آنژیوتانسین II می‌شود. آنژیوتانسین II باعث انقباض عروق، افزایش فشار خون و افزایش ترشح آلدوسترون می‌شود.
هورمون پرولاکتین
پرولاکتین، هورمونی است که توسط غده هیپوفیز تولید می‌شود. نقش اصلی آن در تنظیم تولید و تخمیر شیر در زنان پس از زایمان است.
این فقط نمونه‌ای از هورمونهای مهم در بدن انسان است. سیستم هورمونی بسیار پیچیده است و تعداد زیادی هورمون دیگر نیز وجود دارد که در تنظیم عملکرد بدن نقش دارند.
آزمایش های هورمون شناسی
آزمایشهای هورمون شناسی، مطالعه سطح و عملکرد هورمونها در بدن انسان را ارزیابی می‌کنند. برخی از این آزمایش‌ها شامل تعیین سطح هورمون در خون، ادرار یا سایر نمونه‌های بیولوژیکی است. آزمایشهای هورمون شناسی ممکن است برای تشخیص بیماریهای هورمونی، بررسی عملکرد غده‌های داخلی، تعیین نقص‌های ترشح هورمونی و نظارت بر درمان هورمونی استفاده شود. این آزمایشات شامل آزمون‌های استیمولاسیون، تثبیت، تورمور مارکر و ایمونوآسی است.
انواع آزمایشهای هورمون شناسی شامل موارد زیر می‌شود:
تعیین سطح هورمون
این آزمایش‌ها با بررسی سطح هورمون در خون، ادرار یا سایر نمونه‌های بیولوژیکی، میزان تولید یا ترشح هورمون را اندازه‌گیری می‌کنند.
آزمایشهای استیمولاسیون
این آزمایش‌ها با تزریق هورمون محرک به بدن، واکنش سلول‌ها به آن هورمون را بررسی می‌کنند. مثلاً آزمایش استیمولاسیون GH برای بررسی سطح هورمون رشد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آزمایشهای تثبیت
در این آزمایش‌ها، هورمونی که توسط بدن تولید می‌شود، به بدن تزریق شده و نمونه‌های خون در طول زمان برای بررسی تغییرات سطح هورمونی برداشت می‌شوند.
آزمایشهای تورمور مارکر
این آزمایش‌ها برای تشخیص و پیگیری تورمورهای غده‌های هورمونی استفاده می‌شوند. سطح هورمونها و مارکرهای مرتبط با تورمورها در خون مورد بررسی قرار می‌گیرد.
آزمایشهای ایمونوآسی
در این آزمایش‌ها، با استفاده از آنتی‌بادی‌ها، سطح هورمون در نمونه‌های بیولوژیکی اندازه‌گیری می‌شود. این آزمایش‌ها معمولاً برای تشخیص هورمون‌هایی با ساختار پروتئینی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
هر آزمایش هورمون شناسی براساس هدف و نیاز پزشک، بیماری مورد بررسی و نوع هورمونی که مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، متفاوت است.
از چه دستگاه هایی برای انجام آزمایش های هورمون شناسی استفاده می شود؟
دستگاه هایی که برای انجام این آزمایش ها مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از:
(Elecsys 2010) دستگاه الكتروكمی لومینسانس
دستگاه الكتروكمی لومینسانس (Elecsys 2010) محصول مشترك كمپانیهای HITACHI ژاپن و Roche آلمان بوده و جهت انجام كلیه آزمایشهای هورمونی، تومور ماركرها، پانل هپاتیت و ایدز با روش فوق حساس Electrochemiluminescence بصورت تمام اتوماتیك با استفاده از كیتهای اختصاصی ساخته شده توسط كمپانیRoche آلمان استفاده می شوود.
دستگاه ایمونو اسی آنالایزرmini Vidas
دستگاه ایمونو اسی آنالایزرmini Vidas ساخت کمپانی بیومریو فرانسه، جهت اندازه گیری تعداد زیادی از هورمونها و تشخیص انواع بیماریهای عفونی وفاکتورهای انعقادی نظیر فون ویلبراند، پروتئینC و D-dimer و…با روش حساس ELFA (Enzyme LinkedFluorescent Assay) استفاده می شود.
دستگاه کروز
دستگاه کروز جهت انجام طیف وسیعی از تستها با دقت و سرعت بسیار مناسب استفاده می شود.
دستگاه الایزا ریدر
دستگاه الایزا ریدر جهت انجام تستهای ایمونولوژی استفاده می شود.
چه شرایطی قبل از انجام آزمایش های هورمون شناسی لازم است؟
قبل از انجام آزمایشهای هورمون شناسی، ممکن است نیاز به رعایت شرایط خاصی باشد. در ادامه، برخی از این شرایط را ذکر می‌کنم:
✅ در برخی آزمایش‌ها، ممکن است نیاز به رعایت رژیم غذایی خاصی یا انجام آزمایش در روز خاصی باشد. بنابراین پیش از آزمایش، پزشک یا تکنسین مربوطه به شما دستورالعمل‌های مربوط به رژیم غذایی را می‌دهند.
✅ برخی داروها می‌توانند تأثیری بر نتایج آزمایشهای هورمونی داشته باشند. در صورت مصرف هرگونه دارو، باید این موضوع را با پزشک خود مطرح کنید و از او راهنمایی در مورد قطع یا ادامه مصرف داروها در روزهای قبل از آزمایش دریافت کنید.
✅ برخی از آزمایشهای هورمونی نیازمند محدودیت‌های خاصی هستند. به عنوان مثال، ممکن است، نیاز باشد قبل از آزمایش، فعالیت بدنی یا استرس را کاهش دهید. همچنین، باید در صورت وجود مشکلی در مورد آزمایش های قبلی و دستورالعمل های خاص مربوط به آن ها به پزشک خود اطلاع دهید.
✅ برخی آزمایشهای هورمونی در زمان خاصی از روز یا ساعت انجام می‌شوند. بهتر است برنامه‌ریزی کنید و آزمایش را در زمانی انجام دهید که پزشک شما تعیین کرده است.
سوالات متداول آزمایش هورمون شناسی
بهترین زمان برای آزمایش هورمونی وابسته به هورمون مورد بررسی و شرایط خاص بیمار داشته و با توجه به آن تعیین شود. اغلب آزمایشهای صبحگاهی و در زمانی که نمونه‌های خون کمترین تغییرات را نشان می‌دهند، انجام می‌شوند.
بله، در برخی موارد، آزمایش هورمونی در دوران بارداری می‌تواند مفید باشد. اما همیشه باید با پزشک خود در مورد این مسئله مشورت کنید.
در نهایت بدانید که…
هورمون شناسی علمی است که به بررسی و فهم عملکرد هورمونها و تأثیر آنها بر فعالیت‌های بدن می‌پردازد. این هورمونها توسط غده‌های درونی تولید می‌شوند و در تنظیم رشد، متابولیسم، تولید و تنظیم عملکرد بسیاری از سیستم‌های بدن نقش دارند. درک صحیح از هورمون شناسی به ما کمک می‌کند تا بیشتر از عواملی مانند تغذیه، رفتار و سلامتی بدن بفهمیم و بهبود آنها برای حفظ سلامتی و رفاه خود اقدام کنیم.
در این مقاله به طور کامل در مورد انواع هورمون ها، آزمایش ها و دستگاه های هورمون شناسی صحبت کرده ایم، امیدواریم که مفید واقع شده باشد.
