تفسير آزمايشگاهی فقر آهن
نویسنده: دكتر ر- مقدم
یكی از متداول‌ترین بیماری‌هایی كه در آزمایشگاه با آن مواجه می‌شویم، فقر آهن است. فقر آهن به نوبه خود می‌تواند سبب كم خونی گردد.
كم خونی فقر آهن در خانم‌ها به علت پریود ماهانه شایع است، اما در آقایان باید بطور جدی پیگیری و ریشه‌یابی شود. سوالی كه مطرح می‌شود این است كه در بررسی فقر آهن انجام چه آزمایشاتی ضروری است و آیا می‌توان به سنجش میزان آهن سرم و یا هموگلوبین اكتفاء نمود و یا آزمایشات بیشتری لازم است. برای پاسخ به این سوال ابتدا مراحل ایجاد آنمی فقر آهن را در ارتباط با تغییرات آزمایشگاهی بررسی می‌كنیم.
1- مرحله اول: در این مرحله فقط فریتین سرم كاهش می‌یابد و سایر عوامل مانند TIBC ، آهن و هموگلوبین طبیعی هستند.
2- مرحله دوم: در این مرحله TIBC هم افزایش می‌یابد، ولی آهن و هموگلوبین طبیعی است.
3- مرحله سوم: علاوه بر موارد بالا كاهش آهن هم مشاهده می‌شود.
4- مرحله چهارم: به موارد فوق كاهش هموگلوبین هم اضافه می‌شود.
باید توجه داشت كه در كاهش هموگلوبین ابتدا گلبول‌ها به صورت نروموكروم و نروموسیت بوده و به تدریج به فرم میكروسیت و هیپوكروم در می‌آیند.
نكات قابل توجه:
نكته اول: پایین بودن فریتین دلیل بركمبود ذخایر می‌باشد، اما بالا بودن آن فقر آهن را رد نمی‌كند، زیرا فریتین جزء پروتئین‌های فاز حاد بوده و در عفونت‌ها والتهابات افزایش می‌یابد.
نكته دوم: نوسان روزانه آهن سرم خیلی زیاد بوده و بین 30 تا 100 درصد گزارش شده و ضمنا” در التهابات، اریتروپویز مختل و مصرف آهن خوراكی افزایش می‌یابد. لذا اكتفاء به یك نتیجه منفرد آهن سرم معقول نمی‌باشد.
نكته سوم: ترانسفرین پروتئینی است كه آهن را منتقل می‌كند و می‌توان آنرا مستقیما” اندازه گرفته و یا اینكه از روی TIBC تخمین زد كه برابر مقدار آهنی است كه به سرم اضافه می‌شود و می‌تواند به طور اختصاصی با پروتئین‌های سرم پیوند یابد. ترانسفرین در التهاب و بدخیمی بیماری كبد و سوء تغذیه كاهش می‌یابد و در حاملگی و مصرف ضد حاملگی‌های خوراكی افزایش می‌یابد.
نكته 4: نسبت آهن سرم به IBC را اشتباع ترانسفرین نامند. كاهش آن به كمتر از 16% نشان فقر آهن است. در بچه‌ها این نسبت كمتر است و تا 7% هم می‌تواند برسد. درصد اشباع ترانسفرین نیز با تأثیر از آهن نوسان روزانه زیادی دارد و اختصاصی نیست. كاهش همزمان آن با فریتین به عنوان فقر آهن قابل تفسیر است.
نكته 5: به گفته برخی محققین افزایش RDW اولین نشانه هماتولوژیك فقر آهن است و ازآهن سرم، اشباع ترانسفرین، یا میزان فریتین حساس‌تر می‌باشد.(مشاهدات نگارنده این ادعا را تأیید نمی‌كند)
Serum Transferrin Receptor assay (TfR)
جدیدترین آزمایشی است كه فقر آهن را در سطح سلولی بررسی می‌كند. این رسپتورها در سطح سلول‌ها قرار دارند و به آهن باند شده با ترانسفرین اجازه دخول به سلول را می‌دهند. در كاهش آهن میزان این رسپتورها برای جبران كمبود آهن افزایش می‌یابد. تعداد رسپتورهای محلول در پلاسما با تعداد آنها در غشاء سلول متناسب است. در آنمی فقر آهن مقدار آن سه تا چهار برابر حد طبیعی می‌گردد.
وقتی كه مقدار فریتین از 12 میكروگرم در لیتر پایین‌تر بیاید، رسپتورها افزایش می‌یابند. برخلاف فریتین مقدار آن در بیماری‌های التهابی یا كبدی تغییر نمی‌یابد و در افتراق آنمی فقر آهن از آنمی بیماری‌های مزمن مفید می‌باشد.
در آنمی عملکردی شاخص حساستری نسبت به MCV و پروتوپورفرین گلبول قرمز بوده و سریعتر افزایش می‌یابد.
این پارامتر به ویژه در حاملگی شاخص مناسبتری برای تشخیص فقر آهن در مقایسه با فریتین، پروتوپورفرین اریتروسیت و MCV می‌باشد.
